Contrariamente ao que moitos poidan pensar, o nome de Ribeira Sacra é relativamente recente, xa que aparece por mor da creación da denominación de orixe vinícola.
A mediados dos anos 90 do pasado século, cando os seus impulsores buscaban unha identidade capaz de abrazar os seus ríos, as súas ribeiras e a súa historia, acharon a inspiración nun documento atopado no mosteiro de Sta. María de Montederramo, datado no ano 1124. O documento mencionaba a Rovoyra Sacrata, un termo de significativa forza evocadora e sen dúbida representativo desta paisaxe, aínda que sen referencias claras que permitisen situalo nun punto preciso do territorio.
Ademais, as investigacións posteriores sinalaron que aquela enigmática Rovoyra Sacrata xurdía dun latín xa tinguido pola lingua romance da época, e que o seu sentido máis verosímil remitía a una “carballeira (robledal) sacra”, quizá unha fonda resonancia de antigos cultos ou dunha xeografía espiritual perdida. Pero nin a grafía incerta nin as interpretacións diverxentes permiten hoxe descifrar con absoluta certeza que quería dicir realmente aquel escvrito medieval así que, a verdade, como tantas outras nestas terras antigas, permanece velada pola néboa, suspendida entre a memoria e o mito.
Esa breve pegada medieval, apenas dúas palabras trasladadas a través do tempo, serviu para dar ese nome a unha paisaxe que parecía esperalo desde sempre.
Para a nosa familia é unha honra estar presente neses inicios en varios sentidos. Por unha banda, José Moure, fundador de Adegas Moure nos anos cincuenta, foi unha das principais fontes ás que acudiu Carlos Mouriño para documentar a historia da viticultura na rexión e a súa situación nos anos oitenta, cando Adegas Moure, antes da creación da D.O., xa era unha empresa consolidada e referencia para outros emprendedores. Por outra, aínda que José (Pepe de Cuñas, para todos os que o coñeceron) non puido ver realizado o seu soño de que a súa terra, o seu mundo e o seu traballo alcanzasen a dignidade que el consideraba que debía ter, os seus sucesores, Evaristo Rodríguez e José Manuel Moure, foron algunhas das voces que, naquel momento no que, ás portas de facer oficial esta D.O., foron dos primeiros en apostar por ese nome co que, desde entón, empezou a ser coñecida toda a zona.
Así naceu a Ribeira Sacra tal e como a coñecemos hoxe. Con todo, esta breve explicación queda moi lonxe de contar a verdadeira historia da espiritualidade desta terra.
Antes de que os monxes levantasen muros, fixesen soar as campás polos vales e enchesen as ladeiras de bancais, xa existía un culto silencioso á natureza, unha reverencia cara o misterio que latexa na pedra e na auga. Aquí, a raíz do sacro vén dun tempo no que os deuses non habitaban templos, senón montes, ríos, fontes, covas e estrelas. E fixérono durante polo menos 4500 anos antes da chegada do Imperio romano e do cristianismo.
Ese é o noso legado sacro máis antigo. Un legado que transmite xeración tras xeración a mensaxe de que o divino revélase na materia mesma de que está composta a paisaxe: na dureza do granito, no murmurio da auga, na quietude dos montes… Na idea de que non existe distancia entre a alma humana e a alma do mundo. Así comezou unha maneira de espiritualidade que non necesitaba intermediarios, unha fe que vía na natureza non só sustento, senón presenza: a certeza de que o mundo estaba vivo e que nel residía, silenciosa, a divindade.
As pedras alzáronse como palabras que o vento non podía borrar
A finais do Neolítico empezaron a levantarse os primeiros monumentos megalíticos en Galicia: dolmens/dólmenes, menhires e aliñamentos de pedras verticais.
Os dólmenes son cámaras formadas por enormes laxas, concibidas como limiares entre a vida e a morte onde se evocaba e honraba aos antepasados. Desde o punto de vista arqueolóxico, os dólmenes presentan variacións (corredores, cámaras simples, mámoas con distinto tamaño) que reflicten diversidade cronolóxica e funcional e, ademais de servir para enterrar aos mortos ou custodiar ofrendas, é probable que actuasen como fitos de pertenza ou delimitación de espazos comunitarios, marcas que dicían “aquí vivimos”, “aquí pertencemos”. Estudos arqueolóxicos recentes dataron materiais asociados a algúns destes monumentos e mostran unha continuidade e evolución do uso megalítico durante milenios na rexión.
Xunto a estes sepulcros xurdiron tamén menhires e agrupacións de pedras fincadas. A súa función exacta segue sendo obxecto de investigación, pero a evidencia arqueolóxica e a comparación con outros territorios atlánticos suxiren que actuaban como marcadores simbólicos do territorio e, en moitos casos, como espazos culturais relacionados coa observación da contorna e do ceo. Situados en cumes, lombas ou entradas naturais aos vales, funcionaban como auténticos faros pétreos que axudaban a estruturar a paisaxe física e espiritual daquelas comunidades.
Os petróglifos constitúen outro testemuño crave da relación entre as comunidades prehistóricas e o seu territorio. Os seus motivos (círculos concéntricos, combinacións de cazoletas, figuras animais, espirais…) revelan unha rica tradición gráfica compartida con outras rexións atlánticas, pero cun selo propio. Gravados en afloramentos visibles de lonxe ou xunto a vellos camiños, estes deseños actuaban, probablemente, como sinais de identidade e espazos rituais e, en moitos casos, marcadores da paisaxe. Miralos hoxe é asomarse a un pensamento antigo que elixiu a roca como caderno para dialogar co mundo.
Finalmente, apareceron os castros. As súas murallas, parapetos e vivendas circulares —levantados coa mesma técnica paciente que esixe o granito— mostran como a roca foi soporte funcional, defensa e materia de vida cotiá. Pero tamén foron espazos onde a arquitectura se fundía co outeiro, creando unha continuidade simbiótica coa contorna que lembra aos megalitos e petróglifos anteriores. En cada castro, a pedra convértese outra vez na liña que une á comunidade coa súa paisaxe.
Os vestixios invisibles
As pedras contan unha parte da historia. Os menhires que se alzan cara ao ceo, os dólmenes que custodian a entrada á noite eterna e a iconografía dos petróglifos son as pegadas máis sólidas das antigas comunidades do noroeste. Con todo, hai un segundo arquivo, menos evidente, que tamén sobreviviu milenios: palabras que bautizan montes e ríos, relatos que se transmitiron sen ser escritos, figuras que seguen aparecendo na imaxinación colectiva como herdeiras dun pasado remoto.
Entre esas figuras atópanse as mouras, case sempre vinculadas a lugares onde a paisaxe conserva unha densidade especial: fontes de caudal constante, rocas illadas, túmulos que dominan un val… As súas historias coinciden coas doutros seres femininos da Europa atlántica, gardiás de enclaves antigos e símbolos de continuidade entre a terra e quen a habita. A miúdo as lendas suxiren que elas e os mouros foron os artífices dos propios monumentos pétreos, o que podería ser un eco da súa asociación cun tempo primordial.
Cando se combinan as evidencias materiais cos restos intanxibles do folclore e a toponimia, emerxe un panorama espiritual coherente: un mundo onde a natureza era habitada por seres protectores ou ambivalentes, e onde cada fonte, cada monte e cada pedra podía ser un santuario. Nese tecido sobreviven mouras, xacias e deidades locais, lembrándonos que a memoria das primeiras crenzas non só se gravan na pedra, senón tamén na palabra e na paisaxe.
As xacias, pola súa banda, remiten a outro tipo de espazo sacro: a auga. O seu carácter híbrido encarna o misterio dos ríos escuros e das lagoas profundas, lugares que as comunidades antigas consideraban puntos de contacto co invisible. Na súa figura mestúranse funcións de fertilidade, adiviñación e perigo, características compartidas con outros espíritos acuáticos europeos.
A tradución dun santoral pagán
A invasión romana non borrou esa voz ancestral, senón que se limitou a traducila. Os deuses locais adoptaron os nomes dos deuses latinos equivalentes, transformándose a deusa Nabia nunha ninfa, Bandua no deus Marte ou Lug en Mercurio. Os templos romanos alzáronse sobre santuarios galaicos e as mesmas pedras que antes eran veneradas en si mesmas pasaron a ser aras romanas. Naceu así unha fe híbrida na que as antigas crenzas seguían vivas baixo novos roupaxes, sobrevivindo ao cambio de idioma, de rito e de poder.
Tras a autorización do cristianismo por parte de Roma, o eco da nova fe avanzou lentamente cara aos confíns do noroeste peninsular. Na Ribeira Sacra supuxo a chegada dos primeiros anacoretas, homes e mulleres que, movidos polo desexo dunha vida ascética e silenciosa, atoparon nesta paisaxe un espazo ideal: refuxios naturais, covas xa cargadas de significado simbólico e montañas que, desde tempos prerromanos, foran centros de culto e lugares de tránsito espiritual.
Con todo, o cristianismo que chegou a estas terras non caeu nun terreo virxe. A poboación local conservaba arraigadas formas de espiritualidade naturalista e animista con máis de tres mil anos de historia, vinculadas aos ríos, ás árbores sacras, ás fontes e aos cumes.
Neste contexto xurdiu unha figura decisiva: Prisciliano. A súa mensaxe salientaba o ascetismo, o estudo das Escrituras e unha relación íntima coa natureza como vía de coñecemento espiritual, así como a consideración de que mulleres e homes eran iguais no que a relixión se refire, promovendo, en contra do ditado oficial de la Iglesia, a participación equitativa en funcións eclesiásticas e nas celebracións litúrxicas. Por iso, a súa doutrina foi recibida con proximidade polas comunidades galaicas, que atoparon nela unha ponte entre as súas crenzas ancestrais e a nova fe.
Aínda que Prisciliano foi condenado e executado no ano 385 por herexía —converténdose na primeira persoa condenada á morte por herexía pola Igrexa católica—, a súa influencia perdurou durante séculos, especialmente en zonas rurais e montañosas como a Ribeira Sacra.
A principios do século V, Roma atopábase en pleno declive, véndose obrigada a ceder paulatinamente territorios ao longo de todo o Imperio. En Hispania, o que realmente lle importaba era manter o control sobre o Mediterráneo, polo que, ante o empuxe dos pobos bárbaros, acabou cedendo o control da Gallaecia aos suevos.
Coa súa chegada, na Gallaecia produciuse un encontro entre dous mundos espirituais. Por unha banda, a profunda relixiosidade naturalista galaica, que atopaba o sacro nas fontes, nos montes, nas árbores e no lume. Por outro, a fe arriana dos suevos, máis sinxela que o catolicismo romano, máis próxima á idea dunha divindade ordenada e menos dependente de imaxes e rituais urbanos.
Este primeiro contacto parece que non foi traumático. O pobo seguiu practicando os seus ritos, e os suevos gobernaron sen impoñer de inmediato unha reforma espiritual. Pero, a mediados do século VI, a figura de San Martín de Dumio marcou un cambio importante. Con palabras firmes pero sen violencia, tentou guiar ao pobo cara a un cristianismo coherente e disciplinado. Sinalou como supersticións moitas prácticas rurais como acender lumes rituais, colgar ofrendas en árbores ou acudir a montes sacros. O seu obxectivo era reorientar a espiritualidade galaica cara a un cristianismo católico e disciplinado. Desta época procede a división administrativa en parroquias vixente ata a actualidade.
No aspecto político —no que non imos profundar neste artigo— ten lugar un feito histórico: proclámase o Reino Suevo de Galicia, primeiro reino medieval de Europa, xa que foi o primeiro Estado independente en establecerse tras a caída do Imperio romano de Occidente (411-585).
En resumo, o resultado das modificacións implantadas pola reforma de San Martín non foi unha abolición, senón unha transformación. Moitos costumes rurais continuaron, pero integráronse nun marco cristián: as fontes bendixéronse, os montes consagráronse e as festas do lume reinterpretáronse. A espiritualidade galaica non morreu: metamorfoseouse.
Este proceso gradual preparou o terreo para a aparición das primeiras comunidades monacais. Os mosteiros ofreceron un novo modo de relacionarse co sacro: silencio, oración, traballo, contemplación. E, aínda que a súa mensaxe procedía do cristianismo, a súa localización e a súa esencia dialogaban coa vella alma da terra: lugares apartados, rodeados de natureza, onde o espírito buscaba elevarse tal como fillera sempre.
Nesa convivencia entre o ancestral e o novo naceu a espiritualidade galaico-cristiá que caracterizaría a Galicia durante séculos.
Un Camiño Sacro
No século IX, o achado duns restos óseos nas proximidades de Compostela sacudiu esta recóndita esquina de Europa. Adxudicados pola Igrexa ao Apóstolo Santiago desde un principio e sen ningún xénero de dúbida, en base á tradición oral transmitida, non parece estar tan claro que sexa así. De feito, a día de hoxe moitos expertos expoñen que non é desatinado pensar que, en realidade, sexa o herexe Prisciliano o que é venerado nese sepulcro aínda hoxe. Non é desatinado porque se sabe que, tras a súa execución en Tréveris, os seus restos, xunto cos dalgúns discípulos, foron traídos de volta ao noroeste, aos bosques que camiñaba e habitaba, ás aldeas nas que predicaba unha fe limpa, sen máis obxectivo que vivir en paz e en comuñón coa natureza. E non é desatinado que, estando máis que contrastada a súa importancia e a súa fama, os seus seguidores —moitos e moi fieis— acudisen durante séculos desde todos os recunchos da Gallaecia para veneralo.
É posible que a Igrexa se inventase a historia da barca de pedra cos restos do Apóstolo co obxectivo de suplantar ao verdadeiro ocupante do sepulcro? Non o sabemos, e por agora a ciencia non puido afirmar nin desmentir ningunha das dúas versións, pero resulta, cando menos, curioso pensar que, se o Camiño de Santiago foi ideado para tapar o culto a un herexe que se estendeu ao longo dos séculos, millóns de persoas leven séculos peregrinando desde todos os recunchos do mundo cristián para venerar os restos dun home que se enfrontou aos valores dese cristianismo.
Deixando aparte este misterio, e esperando a que algún día se resolva, o caso é que, coa expansión do Camiño de Santiago, o noroeste abriuse ao mundo. A Ribeira Sacra viuse directamente afectada por este feito, xa que, para evitar os cumes nevados de O Cebreiro nos meses máis fríos, moitos peregrinos escollían un roteiro que desde Astorga viraba ao sur para penetrarse nunha Galicia menos dura seguindo o curso do Sil. Así naceu O Camiño de Inverno, un roteiro que, ademais de servir para evitar os pasos nevados, facilitaba o acceso a Galicia desde a meseta e, con iso, o fluxo de persoas e mercadorías na Galicia interior e entre a meseta e Santiago, centro político, eclesiástico e económico.
Os mosteiros da Ribeira Sacra integráronse nas redes de peregrinación e hospitalidade: acolleron viaxeiros, custodiaron reliquias e difundiron saberes. Polos vales do Sil e do Miño circulaban acentos, técnicas e símbolos vindos de moi lonxe. O fluxo de peregrinos trouxo apertura sen ruptura. Os camiños pasaban por terras xa sacras desde antigo, e quen se detiña nelas non só atopaban descanso, senón unha espiritualidade arraigada, palpable e xenuína: os rezos en latín alzábanse sobre antigos altares pagáns e a sacralidad cambiaba de forma, pero non de raíz.
Ora, labora et vinum mercare
Os mosteiros actuaron como centros relixiosos, culturais e económicos. Con privilexios e doazóns, controlaron terras, organizaron o cultivo da vide e administraron marxes de produción que lles reportaban alimentos, viño e renda. A viticultura en terrazas (os bancais ou «socalcos») é unha pegada material clave: aínda que hai indicios que remontan a presenza da vide na zona á Antigüedad (mesmo a época romana), a estruturación masiva da paisaxe en bancales consolidouse na Idade Media coa recuperación e a intensificación do cultivo por parte de comunidades relixiosas e campesiñas.
Na construción das terrazas, do mesmo xeito que nos castros, as pedras, tanto as convertidas en perpiaños como as integradas nas estruturas na súa forma natural en plena natureza, desempeñaron e seguen desempeñando un papel protagonista. E non só nas construcións propiamente ditas: a súa capacidade para almacenar a calor do sol convérteas en calefactores naturais que inflúen, sobre todo, no proceso de maduración da uva.
Con todo, esa profesionalización e acumulación de bens por parte dalgúns cenobios contrastaba coa experiencia orixinaria do eremita: o anacoreta buscaba a renuncia e a pobreza; a institución monástica que emerxeu aquí terminou xestionando terras, cobrando rendas e participando dunha lóxica case empresarial. Co tempo, a convivencia entre campesiños e monxes foi complexa: os labradores dependían da terra e, moitas veces, dos monopolios señoriales ou eclesiásticos, quedando condicionada a súa fe por obrigacións laborais e tributos.
Pero para o campesiñado da Ribeira Sacra, a relixiosidade non era só doutrina: era práctica cotiá e vínculo colectivo. As romarías, tan presentes aínda en toda Galicia, son a mellor mostra diso. Eran acontecementos sociais aos que os campesiños da comarca —e mesmo de comarcas próximas— acudían en masa. Peregrinaban a cruces situados nos cumes, a igrexas con fontes de augas milagrosas, a espesos bosques nos que se levantaban santuarios que parecían fundidos coa paisaxe, a santuarios aos pés de formacións rochosas… Alí celebrábanse (e celébranse aínda, nalgúns casos) misas ao aire libre, procesións coa imaxe correspondente, comidas comunais, música e intercambio de favores e promesas. Unha vez máis, o legado dos devanceiros, aínda que vestido de santoral cristián, seguía (e segue) presente na memoria colectiva.
O renacemento do silencio
Pero, como sempre adoita suceder, tras o esplendor chegou o declive. O roteiro xacobeo foi perdendo importancia e, por tanto, xerando menos beneficios; as sucesivas reformas eclesiásticas foron minguando o poder das congregacións da zona e, como broche final, a chegada ao poder dos Reis Católicos e as súas políticas centralizadoras e imperialistas sumiron a Galicia nunha depresión que se prolongou durante séculos.
Supuxo o peche de moitos mosteiros importantes e a diminución de moitos outros. Con todo, para o campesiñado non trouxo consecuencias tan transcendentais. Si é certo que o notable descenso da actividade económica dos monxes diminuía a extensión de cultivos e, por tanto, a necesidade de man de obra, pero a maioría ía seguir sendo igual de pobre. Así que nin cambiou activamente a súa maneira de gañarse a vida nin tampouco a súa maneira de vivir a relixiosidade.
A Idade Moderna pasou para eles sen grandes cambios. Co transcorrer dos séculos, os mosteiros foron perdendo o seu esplendor ata acabar, algúns, convertidos en ruínas. Con todo, moitas das igrexas deses complexos mantivéronse en pé e a elas seguiron acudindo, xeración tras xeración, os habitantes desta terra para celebrar o mesmo que levaban celebrando neses mesmos lugares desde tempos ancestrais. As mesmas romarías, as mesmas lendas de mouras e xacias, as mesmas fontes milagreiras… Porque o que fai sacra a esta ribeira non son as igrexas, senón a persistencia do vínculo entre as persoas e a terra.
O novo espertar
Hoxe, a Ribeira Sacra segue sendo un espazo capaz de preservar memoria e procrear futuro. A paisaxe segue falando o mesmo idioma antigo e a súa espiritualidade, aínda que mudada en forma e linguaxe, non se extinguiu. Persiste na maneira en que os seus habitantes se relacionan coa súa contorna, no seu respecto polo ritmo da terra, na mirada que recoñece o divino no cotián e tamén na emoción dos que chegan de fóra e, sen saber ben por que, senten que esta paisaxe os contempla.
Talvez sexa iso o que aínda a fai sacra: a súa capacidade de espertar, mesmo no visitante máis fugaz, a memoria dunha fe que non necesita nome. Quen a mira con atención comprende que o que aquí perdura non é só unha paisaxe, senón unha forma de estar no mundo.
Porque esta ribeira fíxose sacra sen deixar de ser humana. E quizais aí resida, ao fin, a verdadeira sacralización dunha ribeira pagá.
Documentación y redacción: Lorena González Blanco
Selección y edición de imágenes: Paloma R. Moure
Fondo fotográfico: Gustav e Marisa Rey-Henningsen (Cedidas por el Museo do pobo Galego)
